NKP – Zgoda pacjenta na zabieg medyczny

Nie byłoby możliwości podjęcia rozważań na temat prawnych aspektów zgody pacjenta na zabieg medyczny, gdyby na pewnym etapie ewolucji stosunków na linii lekarz-pacjent nie doszło do odejścia od pierwotnie funkcjonującego modelu paternalistycznego współpracy. Przejście na model partnerski spowodowało zaś wyposażenie pacjenta w dodatkowe uprawnienia w zakresie możliwości pewnego rodzaju oddziaływania przez niego na proces leczenia. Swoistym rodzajem możliwości wpływania przez pacjenta na zaproponowany przez lekarza proces leczenia jest właśnie prawo, a tak właściwie obowiązek, zajęcia stanowiska w zakresie przeprowadzenie zabiegu medycznego (wyrażenia zgody na zabieg lub odmówienia takiej zgody).

Zgoda pacjenta służy wielu celom. Po pierwsze zgoda taka wyłącza bezprawności działania lekarza, który zabiegiem często ingeruje w strukturę tkanek pacjenta. Po drugie zgoda taka skutkuje swoistym przerzuceniem na pacjenta odpowiedzialności za niezawinione skutki zabiegu medycznego. Niemniej cele takie będą możliwe do osiągnięcia tylko wówczas, gdy zgoda zostanie udzielone świadomie i w sposób dobrowolny. To właśnie tego rodzaju akceptacja założeń procesu leczenia wyraża prawo pacjenta do samostanowienia.

Prawo do samostanowienia

Prawo do samostanowienia pacjenta o swoich losach wynika z ogólnych dyrektyw Konstytucji RP. Jednocześnie należy zauważyć, że prawo to nie jest absolutne, co oznacza, że może zostać ograniczone. Na niższym poziomie regulacji kwestie związane ze zgodą normują ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta. Także prawo międzynarodowe dotyczy badanego zagadnienia. Przykładowo Europejska Konwencja Bioetyczna mówi wprost, że nie można przeprowadzić interwencji medycznej bez świadomej i swobodnej zgody pacjenta.

Określając zakres przedmiotowy wymogu uzyskania zgody pacjenta należy wskazać, że takowa jest konieczna przy tak właściwie każdej interwencji lekarskiej, która powoduje przerwanie integralności ciała. Niemniej nie zawsze wymagana jest zgoda na piśmie, co oznacza, że przy typowych badaniach, wizytach lekarskich oraz prostych zabiegach wystarczy zgoda konkludentna (dorozumiana). W przypadku jednak zabiegów operacyjnych lub zabiegów o podwyższonym ryzyku wskazane jest, aby zgoda została wyrażona w formie pisemnej. Co jednak w przypadku, gdy zgoda została wyrażona, ale nie doszło do jej ujęcia na piśmie? W takim przypadku zgoda jest ważna, jednak pojawiają się problemy dowodowe w zakresie jej wykazania (wskazuje się, że zgoda pisemna udzielana jest nie pod rygorem nieważności, lecz pod rygorem skutków dowodowych). W przypadku zaś, gdy pacjent nie może udzielić zgody na piśmie, dopuszcza się możliwość udzielenia zgody ustnej, ale w obecności dwóch niezależnych świadków. Jeżeli zaś pacjent potrafi czytać, lecz nie potrafi pisać, wówczas dopuszcza się jako wystarczające odciśnięcie kciuka przez pacjenta i wymienienie przez inną osobę imienia i nazwiska „podpisującego”.

Niezależnie od zakresu interwencji lekarskiej niemożliwe jest udzielenie zgody po fakcie. Jako niedopuszczalne jawi się także udzielenie zgody in blanco. Innym stanem jest sytuacja, gdy określone interwencje medyczne mogą być dokonywane bez udzielonej zgody. Ma to miejsce w sytuacjach nagłych, gdy zabieg medyczny jest konieczny w celu ratowania życia.

Obowiązek informacyjny

Istotne z punktu widzenia świadomości wyrażanej zgody jest wypełnienie przez lekarza obowiązku informacyjnego. Obowiązek ten urzeczywistnia prawo pacjenta do posiadania wiedzy o jego stanie zdrowia, możliwych metodach leczenia oraz związanych z tym konsekwencjach. Warto odnotować, że właściwe zrealizowanie omawianego obowiązku jest istotne z punktu widzenia odpowiedzialności lekarza. Należy bowiem uznać, że niewłaściwe przekazanie wiedzy pacjentowi może skutkować nieważnością zgody, gdyż takowa, wobec braku świadomości, przestaje spełniać stawiane jej wymagania. W kontekście powyższego należy także wskazać, że jednym z warunków dojścia przekazu jest jego zrozumiałość. Na płaszczyźnie relacji lekarz-pacjent oznacza to, że udzielanie informacji o stanie zdrowia, możliwych metodach leczenia i ich konsekwencjach powinno się odbywać przy użycia języka zrozumiałego dla adresata komunikatu.

W kontekście obowiązku informacyjnego lekarza wobec pacjenta należy zwrócić uwagę na szczególną sytuację, w której lekarz jest zwolniony z realizacji obciążającego go zobowiązania. Sytuacja ta określana jest mianem przywileju terapeutycznego. Ma miejsce, gdy lekarz, znając stan zdrowia pacjenta, dochodzi do wniosku, że udzielenie informacji o stanie zdrowia może doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia podopiecznego. W takim wypadku nieudzielenie informacji nie prowadzi do bezprawności działania. Niemniej wówczas lekarz zobowiązany jest do poinformowania o zaistniałej sytuacji przedstawiciela pacjenta (np. rodzica dziecka powyżej 16 roku życia, które pozostaje pod opieką szpitalną).

Sądowe uzyskanie zgody na interwencję medyczną

Pod względem podmiotowym zgodę wyraża pacjent. Niemniej często zdarza się, że sam pacjent nie jest w stanie wyrazić zgody w sposób świadomy i swobodny. W przypadku osoby ubezwłasnowolnionej wyrażana jest zgoda zastępcza – podobnie jak w przypadku dziecka. Wówczas zgodę wyraża przedstawiciel ustawowy pacjenta. Gdy takowego jednak nie ma, konieczne staje się wystąpienie ze stosowanym wnioskiem do właściwego sądu o uzyskanie zgody na określoną interwencję medyczną. Dodatkowo w kontekście podmiotowych aspektów zgody należy zwrócić uwagę na tak zwaną zgodę kumulatywną. Takowa dotyczy małoletniego, który ukończył 16 rok życia, albo osoby ubezwłasnowolnionej, która mimo ubezwłasnowolnienia jest w stanie świadomie wyrazić swoją opinię. Wówczas najbardziej oczekiwanym stanem jest wyrażenie zgody przez samego pacjenta oraz przez jego przedstawiciela.

Szczególną sytuacją w zakresie zgody na zabieg medyczny jest problem rozszerzenia zabiegu medycznego w czasie jego trwania. Przyjmuje się bowiem, że lekarz realizując obowiązek informacyjny jest zobowiązany do poinformowania pacjenta o wszelkich konsekwencjach, ale nie o nowych okolicznościach. Choć w takim przypadku zgoda pacjenta z oczywistych względów nie obejmuje ewentualnego rozszerzenia zabiegu, to takie rozszerzenie jest możliwe, ale tylko przy łącznym spełnieniu wyjątkowych warunków. Po pierwsze okoliczności warunkujące modyfikację interwencji medycznej muszą być nowe, to jest muszą wyjść na jaw w czasie trwania zabiegu. Po drugie nie można uzyskać natychmiastowej zgody pacjenta. Po trzecie nowe okoliczności wymagają natychmiastowego działania. Jednocześnie najlepiej, aby lekarz prowadzący zabieg skonsultował swoje działanie z innym lekarzem – najlepiej o tej samej specjalności.

 

Wykład II – „Zgoda pacjenta na zabieg medyczny” z dnia 24.01.2023 r.
Nocny Kurs Prawa, II edycja
Prowadzący: sędzia dr Anna Supranowicz, sędzia dr Anna Tęcza-Paciorek
Moderator: dr Marcin Rudnicki, radca prawny

 

Projekt „Nocny kurs prawa” jest realizowany przez Wyższą Szkołę Prawa z siedzibą we Wrocławiu i dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna odpowiedzialność nauki”.