Jak wygląda kwestia spadku przy braku testamentu?

Testament to forma rozporządzenia własnym majątkiem na wypadek śmierci. Tak zapisana ostatnia wola, staje się swego rodzaju zabezpieczeniem i jednocześnie zapewnieniem, że naszą własność odziedziczą wybrane przez nas osoby. Testament zazwyczaj kojarzy nam się z osobami ciężko chorymi lub w podeszłym wieku. Mimo to coraz więcej osób sięga po tę formę przyszłego zabezpieczenia majątku, zdając sobie sprawę, że niemożliwym jest przewidzieć wszelkie życiowe scenariusze. Nie każdy jednak postępuje w taki sposób, przez co wciąż wiele spraw spadkowych regulowanych jest przez ustawę, a nie testament. Jak więc wygląda kwestia spadku przy braku testamentu?

Czym jest spadek, a czym testament?

Spadek to, według prawnej definicji, ogół praw i obowiązków, który po śmierci właściciela przechodzi na jego następców prawnych. Prawa i obowiązki wliczane w skład spadku, mają zasadniczo charakter cywilno-prawny i majątkowy. Testament zaś reguluje, kim są owi następcy, a następnie w jakiej kolejności i w jakiej części dziedziczą majątek. Dokument ten może przybierać różne formy. Najczęściej tworzony jest własnoręcznie w formie pisemnej, chociaż czasem, dla szczególnego zabezpieczenia, spisywany jest w obecności notariusza. Prawo dopuszcza też możliwość złożenia testamentu w formie ustnej, ale zapisy Kodeksu cywilnego wymagają obecności konkretnego urzędnika oraz dwóch świadków. W wyjątkowych przypadkach testament, nazywany podróżnym, bywa też tworzony na pokładzie statku morskiego lub powietrznego przed jego dowódcą i w obecności dwóch świadków.

Spadek, a brak testamentu

Testament nabiera mocy prawnej w momencie śmierci spadkodawcy. Jeśli jest on sporządzony prawidłowo, skutkuje dziedziczeniem drogą testamentową. W takim przypadku to spadkodawca, poprzez testament, wskazuje spadkobierców. Zdarza się jednak, że testament nie został spisany lub uznano go za nieważny. Kodeks cywilny przewiduje trzy główne przesłanki nieważności testamentu. Po pierwsze, jeśli został sformułowany w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji. Po drugie, jeśli zachodzi uzasadnione przypuszczenie popełnienia błędu. Po trzecie, jeśli testament został spisany pod wpływem groźby. W przypadku wystąpienia którejkolwiek z trzech przesłanek lub całkowitego braku testamentu, dziedziczenie będzie odbywać się drogą ustawową. Jak w takiej sytuacji wygląda sprawa spadkowa, a tym samym podział spadku?

Reguły i kolejność dziedziczenia ustawowego

Do dziedziczenia ustawowego dochodzi w kilku przypadkach. Jak wspomniano wyżej, może to być brak testamentu lub jego nieważność, ale dodatkowo też odmowa lub niezdolność do dziedziczenia osób, powoływanych przez dany testament. Postępowanie spadkowe przewiduje następującą kolejność:

Małżonkowie i dzieci – dziedziczenie przebiega w częściach równych poza tym, że małżonek nie może otrzymać mniejszej części spadku niż 25%. Jeśli zaś dzieci spadkodawcy nie będą mogły dziedziczyć, powołuje się dzieci ich dzieci. Małżonek nie będzie brany pod uwagę, jeśli pozostaje w separacji.
Rodzice i rodzeństwo – w drugiej kolejności dziedziczenia znajdują się rodzice. Jeżeli dziedziczą z małżonkiem, ich udział w spadku wynosi również 25%. Jeśli nie ma ani dzieci, ani małżonka, rodzice dziedziczą spadek po równo. Jeżeli natomiast otwarcia spadku nie dożyje któryś z rodziców, następne w kolejce znajduje się rodzeństwo spadkodawcy.
Dziadkowie, pasierbowie – Przy braku powyższych, dziedziczenie przypada po równo dziadkom spadkodawcy. Spadek może również przysługiwać tym dzieciom małżonka, których rodzice nie dożyli otwarcia spadku. Dzieje się tak w przypadku braku małżonka i innych powołanych przez ustawę do dziedziczenia krewnych.

Jeśli brak będzie wszystkich powyższych lub ujawni się ich niezdolność do dziedziczenia, ostatnim spadkobiercą w kolejce stanie się państwo. Najpierw w postaci gminy, w której ostatni raz mieszkał spadkodawca. Jeśli nie uda się tego ustalić lub gdy osoba mieszkała za granicą, wówczas majątek przechodzi na własność Skarbu Państwa.

Czy można odrzucić spadek ustawowy?

Czasem odrzucenie spadku okazuje się słusznym wyborem, szczególnie jeśli wraz z majątkiem spadkodawca pozostawia po sobie zadłużenie finansowe. Majątek dziedziczony ustawowo można odrzucić, podobnie jak testamentowy. Prawo traktuje taką osobę, jakby nie dożyła otwarcia spadku, wyłączając ją z kolejności dziedziczenia. Odrzucenie swojej części spadku powoduje powołanie następnej osoby, według kolejności przewidzianej w ustawie. Każdy powołany do dziedziczenia ma 6 miesięcy na przyjęcie lub odmowę przyjęcia spadku. Termin ten liczony jest od momentu otwarcia spadku. Zdarzają się także wyjątki, na przykład, gdy spadkobierca nie był świadom śmierci spadkodawcy, bądź otwarcia spadku. Sam spadek odrzucić można notarialnie lub przed sądem – w formie pisemnej, ustnej.

Brak testamentu, a nabycie spadku przez konkretne osoby

Mimo że spisywanie testamentu wciąż nie jest wszechobecną praktyką, to z roku na rok staje się coraz popularniejsze. Pozwala na większą swobodę w wyborze dziedziczących i podziale częściowym majątku. Warto jednak pamiętać
o zasadach dziedziczenia ustawowego. Jego założeniem jest bowiem to, aby w przypadku braku testamentu, przekazać prawo do dziedziczenia tym, którzy przynajmniej w teorii stanowili najbliższą rodzinę spadkodawcy. Kodeks Cywilny przewiduje dokładną kolejność i podział częściowy, o czym warto pamiętać, jako że każdy z nas może być kiedyś powołany do dziedziczenia.

Prawo spadkowe, a adopcja

Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje postępowania w przypadku dzieci, przysposobionych na drodze adopcji:

adopcja pełna oraz całkowita, w których przysposobione dziecko dziedziczy spadek, na tych samych zasadach co potomstwo biologiczne, w tym po rodzeństwie, dziadkach i innych członkach rodziny adopcyjnej;
adopcja niepełna, w której przysposobione dziecko dziedziczy spadek, na tych samych zasadach, co potomstwo biologiczne tylko w wypadku śmierci rodziców, nie należy on jednak do grona spadkobierców rodzeństwa, dziadków, czy innych członków rodziny adopcyjnej.

Brak spisanego testamentu często jest wynikiem nagłej śmierci lub choroby, która uniemożliwiła uporządkowanie spraw majątkowych jeszcze za życia. Znajomość prawa spadkowego, w sytuacji odejścia jednego z naszych bliskich, jest nieocenionym wsparciem, nie tylko dla rodziny, ale też zabezpieczeniem przed nieodpowiednim podziałem spadku między zstępnymi. Większą specjalistyczną wiedzę, a także umiejętność praktycznego spojrzenia na problem w tej, i wielu innych kwestiach prawnych dają studia prawnicze w Wyższej Szkole Prawa we Wrocławiu.