Na czym polega badanie wariografem?

Badania prowadzone nad zagadnieniami dotyczącymi prawdomówności wykazują, że większość ludzi co 10 minut wypowiada kłamstwo, a prawie każdy człowiek kłamie minimum raz dziennie.  Ludzie kłamią w codziennych sytuacjach, żeby być miłym i uprzejmym, uniknąć zakłopotania, lub po prostu dla utrzymania prywatności. Czasami oszukuje się również po to, aby nie dopuścić do pewnych oskarżeń, uniknąć kary, uchronić siebie lub kogoś przed krzywdą. Przestępcy i oskarżeni mogą kłamać w trakcie postępowania przeciwko nim. W celu sprawdzenia, czy osoba mówi prawdę, przeprowadza się badanie wariograficzne. W głównej mierze, taką metodę weryfikowania prawdy, stosuje się w kryminologii. 

Kryminologia i kryminalistyka 

Przedmiotem zainteresowania kryminologii jest osoba sprawcy czynu zabronionego, jej motywy, a także warunki społeczne, w jakich przestępstwo miało miejsce. Natomiast zastosowaniem tej wiedzy w praktyce zajmuje się kryminalistyka. Obejmuje między innymi: zabezpieczenie miejsca zbrodni, zebranie fizycznych dowodów, porównanie ich, a także rekonstrukcję zdarzenia na podstawie poszlak. Jednym z obszarów, którym zajmują się specjaliści z dziedziny kryminalistyki jest również przeprowadzanie badań z wykorzystaniem wariografu. 

Do pracy w środowisku kryminalistycznym potrzebna jest profesjonalna wiedza, którą można zdobyć studiując na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne, wybierając specjalność kryminologia i kryminalistyka.

Czym jest wariograf?

Wariograf potocznie nazywany jest “wykrywaczem kłamstw”. Jest to przyrząd służący do badania, czy osoba mówi prawdę. Początkowo stosowany był przez policję, natomiast obecnie ma dużo szersze zastosowanie. Badania wariograficzne wykonuje się w procesach sądowych, rekrutacji do służb państwowych, a także w przedsiębiorstwach (np. w czasie rekrutacji lub sprawdzania występowania korupcji) i dla celów prywatnych.

W ogólnej świadomości społecznej istnieje wiele mitów dotyczących funkcji wariografu. Jest to spowodowane kreowaniem nieprawdziwego wizerunku tej maszyny w kulturze, gdzie ukazywana jest jako “wykrywacz kłamstwa”. Tak też wariograf jest potocznie nazywany, jednak w rzeczywistości sama maszyna nie jest w stanie oddzielić prawdy od kłamstwa. 

Jak działa wariograf?

Wariograf rejestruje zmiany psychofizyczne organizmu osoby przesłuchiwanej. Czynniki brane pod uwagę to ciśnienie krwi, oddech, puls, a także przewodnictwo prądu elektrycznego przez skórę. Badanie powinno być  przeprowadzone przez specjalistę, gdyż wymaga ono właściwej analizy. Samo urządzenie nie wykrywa kłamstwa, a jedynie sprawdza reakcję organizmu na otrzymany impuls. W trakcie analizy należy wziąć pod uwagę wszystkie czynniki mające wpływ na badanego. 

Wariograf zapisuje odruchy ciała człowieka towarzyszące konkretnym emocjom. Natomiast odpowiednie emocje ujawniają się podczas mówienia zgodnie lub niezgodnie z wewnętrznymi przekonaniami. Specjalistyczna analiza, dokonana przez poligrafera, wykazuje, czy dane zdarzenie mogło mieć miejsce, czy raczej nie. 

Pytania zadawane w trakcie badania wariografem nie mogą dotyczyć przyszłości, oraz poglądów i uczuć podejrzanego. Muszą one dotyczyć konkretnej czynności wykonanej przez osobę badaną (np. “czy ukradłeś/aś portfel pani X”).

Kłamanie wywołuje reakcje takie, jak: przyspieszenie oddechu, wzrost ciśnienia krwi, pocenie się – które są inne, niż gdy mówi się prawdę. Odruchy te są niezależne od woli człowieka. Odpowiada za nie układ nerwowy, więc nie da się ich kontrolować. Podczas badania, osobie zakładane jest kilka czujników, a każdy z nich bada inny aspekt dotyczący reakcji na otoczenie: 

• na klatkę piersiową – czujniki mierzące zmiany oddechu, 
• na opuszki palców dłoni – czujniki rejestrujące elektryczne przewodnictwo skóry, 
• na przedramię – czujnik badający zmianę ciśnienia krwi i tętna. 

Leonarde Keeler, który w 1925 r. opatentował poligraf, powiedział: „Żaden przyrząd rejestrujący zmiany cielesne, takie jak ciśnienie krwi, puls, oddech lub przewodnictwo prądu elektrycznego przez skórę, nie zasługuje na miano wykrywacza kłamstwa, tak jak stetoskop, termometr lub mikroskop nie może być nazywany wykrywaczem zapalenia wyrostka robaczkowego”. 

Jak wygląda badanie wariograficzne?

Badanie wariografem odbywa się w pokoju, wolnego od  wszelkich dystraktorów, czyli czynników mogących rozpraszać osobę badaną. Do pomieszczenia nie powinny wchodzić osoby trzecie. Należy zapewnić ciszę i spokój tak, by osoba badana mogła skupić się wyłącznie na udzielaniu odpowiedzi. Wszelkie odgłosy, które nie są zaplanowane w scenariuszu badania, mogą wpłynąć negatywnie na wyniki badania.  

Zadawanie pytań 

Badanie wariografem przeprowadza osoba wyspecjalizowana, która zadaje najczęściej dwa rodzaje pytań: krytyczne oraz kontrolne. Pytania krytyczne są bezpośrednio związane ze sprawą, która jest badana. Pytania kontrolne to zagadnienia, które mają na celu sprawdzenie reakcji badanego na sytuacje kłamstwa. Zadając pytania kontrolne albo prosi się badanego, by celowo skłamał, albo zadaje mu się celowo pytanie, które brzmi niejednoznacznie, a odpowiedź będzie nie do końca szczera (sprawdzające jak organizm badanego reaguje na kłamstwo). W badaniach stosuje się również pytania neutralne (niezwiązane, nieistotne).

Czujniki mierzą reakcję przy każdej odpowiedzi, po czym na ekranie komputera pojawia się wykres obrazujący odruchy fizjologiczne badanego. Istotne jest robienie przerw w trakcie dłuższych badań, gdyż zmęczenie może wpłynąć na pozyskiwane dane i sfałszować wynik.

Interpretacja wyników

Po przeprowadzeniu badania wariografem i otrzymaniu wykresów należy przeprowadzić interpretację wyników, a następnie stworzyć raport, aby uzyskać pełny obraz badania i móc na jego podstawie wyciągnąć wnioski, które będą pomocne do udzielenia odpowiedzi, czy badana osoba odpowiadała zgodnie z prawdą.  Poziom prawdopodobieństwa prawidłowości wyników jest duży (95-98%), o ile badanie zostało przeprowadzone prawidłowo.  

Bardzo często badanie wariograficzne jest jedyną skuteczną metodą poznania lub udowodnienia prawdy. Najczęstszym powodem przeprowadzania badania jest dostarczenie dowodu w sprawie sądowej dotyczącej wskazania sprawcy danego przestępstwa, badania osób niesłusznie oskarżonych, potwierdzenia lub wykluczenia zdrady partnerskiej, a także molestowania. Poprawnie przeprowadzone badanie wariografem, pozwala więc ustalić prawdę i odpowiednio dostosować późniejsze działania.

Czy da się oszukać wariograf?

Z roku na rok, metoda wykrywania kłamstw za pomocą wariografu, staje się coraz bardziej popularna. Badania wykonuje się już nie tylko w pracy organów ścigania, ale także w przedsiębiorstwach, lub na potrzeby osób prywatnych. Jednak w jakim stopniu badania wariograficzne są wiarygodne i czy warto im w pełni zaufać? Szukając informacji na ten temat można natrafić na zupełnie sprzeczne stwierdzenia. Niektórzy dowodzą, że profesjonalnie przeprowadzone badanie wariografem jest miarodajne w ponad 95% procentach. Inni twierdzą, że “wykrywanie kłamstw” przy użyciu wariografu – nie jest rzetelne. Dlaczego więc używa się 

Wariograf jest maszyną, a więc odpowiednio zaprogramowanym urządzeniem, które działa według określonych, niezmiennych zasad. Rejestruje wiele reakcji organizmu, obiektywnie odczytując impulsy wysyłane przez ciało badanego. Nie da się więc oszukać wariografu. Jedyną osobą podatną na oszustwo jest człowiek obsługujący wariograf, analizujący wyniki (np. gdy badany udaje, że się stresuje, inaczej oddycha lub celowo napina mięśnie). Dobry ekspert powinien jednak zauważyć i odnotować tego typu zachowania, a następnie wziąć je pod uwagę w trakcie interpretacji wykresów. 

Tak więc, nie każde badanie przeprowadzone wariografem będzie wiarygodne. Żeby było skuteczne, musi zostać przeprowadzone zgodnie z zaleceniami APA (American Polygraph Association) – międzynarodowych organizacji, zajmujących się badaniami wariograficznymi. Istnieją szczegółowo opisane procedury, które pozwalają uzyskać wysokiej jakości badania. 

Czy badanie wykrywaczem kłamstw jest wiarygodne?

“Wykrywacz kłamstwa” rejestruje zmiany fizjologiczne, jakie towarzyszą przeżywanym emocjom, jednak same przyczyny powstawania tych emocji mogą być różne. Niestety nie istnieją żadne konkretne, specyficzne emocje i reakcje, które są właściwe jedynie dla kłamstwa. Wobec tego specjalista obsługujący wariograf musi być wyszkolony w odczytywaniu nie tylko pojedynczych impulsów i reakcji, ale całego szeregu gestów, symptomów i znaków jednocześnie. Jeśli podczas przeprowadzania badań wariograficznych, nie będą przestrzegane zasady określone przez APA, to cały proces będzie nieefektywny. Dlatego bardzo istotne są zarówno warunki, używany sprzęt i metody, jak i kwalifikacje osoby przeprowadzającej badanie.