NKP – Prawa pracownika. Sposoby rozstrzygania sporów z pracodawcą
Definicję pracownika zawiera ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. W jej art. 2 wskazano, że pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Jeżeli więc mowa o sposobach rozstrzygania sporów z pracodawcą, to należy mieć na myśli tak określony podmiot związany stosunkiem pracy. Zagadnienie to bowiem nie dotyczy innych osób niż pracownik, to jest wykonujących określone zadania na podstawie umów cywilnoprawnych. Sam stosunek pracy charakteryzują zaś pewne podstawowe elementy, takie jak wykonywanie pracy pod kierownictwem pracodawcy i za uzyskiwanym od niego wynagrodzeniem.
Już w kontekście samego istnienia stosunku pracy może się pojawić spór z pracodawcą. Może się bowiem okazać, że choć pracownik wykonywał określone zadania w sposób właściwy dla takiego stosunku, to nie doszło do sporządzenia na piśmie określonej umowy. W takim przypadku pracownik posiada uprawnienie do wytoczenia powództwo o ustalenie stosunku pracy, w ramach którego będzie zobowiązany do wykazania swoich roszczeń, w tym wykazania, że wykonywana przez niego praca następowała pod kierownictwem określonej osoby (pracodawcy).
Źródła prawa pracownika
W aktualnym stanie prawnym i wobec konstrukcji polskiego prawa praca należy wskazać na różnorodność źródeł praw pracownika. Po pierwsze źródła takie stanowi Konstytucja RP, która wprost mów o ochronie pracy, wolności pracy, prawie do zrzeszania się lub też prawie do strajku. Nadto prawa takie reguluje szereg aktów ustawowych, na czele z samym Kodeksem pracy, oraz aktów wykonawczych. Dodatkowo prawa pracownika mogą regulować specyficzne akty prawa pracy, takie jak układy zbiorowe lub regulaminy pracy. Co istotne akty te mają pierwszeństwo w zakresie uprawnień nad innymi aktami. Innymi słowy, gdy akty wewnętrzne polepszają sytuację pracownika, to w tym zakresie wyprzedzają regulacje prawa powszechnie obowiązującego (jest to związane z charakterem norm regulujących stosunek pracy, który w doktrynie prawa praca określa się mianem semi-imperatywnego).
Spośród poszczególnych praw pracownika na pierwsze miejsce wysuwa się prawo do wolności zatrudnienia. Prawo to mówi o tym, że nie można nikogo zmusić do pracy. Oczywiście nie jest to prawo absolutnie bezwzględne, gdyż wyjątki od niego dotyczą choćby skazanych lub wykonywania określonej pracy w czasie wystąpienia klęski żywiołowej. Dodatkowo wolność pracy ograniczana jest przez wiek oraz, w niektórych przypadkach, przez obowiązek posiadania określonych uprawnień.
Kolejnym prawem pracownika jest prawo do poszanowania godności. Zagadnienie to rozpoznawane jest w doktrynie, jako związane z tematyką mobbingu i regulowane w sposób pomocniczy przez przepisy dotyczące naruszenia dóbr osobistych. Często łączy się ono także z poszanowaniem prywatności pracownika (w tym choćby z kwestiami monitoringu poczty elektronicznej pracownika). Dodatkowo w ramach zagadnienia poszanowania godności człowieka pojawia się problem badania trzeźwości wśród kadry pracowniczej.
Do katalogu praw pracownika zalicza się także prawo do równego traktowania. Przepisy dotyczące zakazu dyskryminacji dotyczą zarówno każdego aspektu zatrudniania, jak i samego zagadnienia nawiązania stosunku pracy. O naruszeniu zasady równego traktowania należy przy tym mówić przede wszystkim wówczas, gdy dochodzi do zastosowania kryterium rozróżniającego pracowników, które to kryterium nie znajduje uzasadnienia. Z drugiej strony można stosować kryteria rozróżniające, gdy jest to w dany szczególny sposób uzasadnione.
Prawo do godzinowego i jednakowego wynagrodzenia oraz prawo do wypoczynku
Pracownik posiada także prawo do godziwego wynagrodzenia. Aktualnie prawo do sprowadza się zasadniczo do prawa do otrzymywania co najmniej minimalnego wynagrodzenia. W pozostałym zakresie można stwierdzić, że zasada ta stanowi pewien relikt, gdyż kłóci się z regułami wolnego rynku i zasadami kształtowania na tym rynku wynagrodzeń pracowników.
Następnym prawem jest prawo do jednakowego wynagrodzenia. Oznacza to, że pracownicy mają prawo do takiej samej zapłaty za takie same czynności w ramach posiadanych również tożsamych kompetencji. Należy jednak wyraźnie stwierdzić, że w przypadku ewentualnego sporu dochodzi do kontroli rzeczonej „tożsamości” na każdym polu. W takim zaś przypadku może się zaś okazać, że jeden pracownik otrzymuje wyższe wynagrodzenie, gdyż posiada dłuższy staż pracy. Dlatego też w ramach opisywanej zasady nie chodzi o jednakowe wynagrodzenie, lecz o jednakowe zasady ustalania wynagrodzenia.
W katalogu praw pracownika mieści się także prawo do wypoczynku. Prawo to jest realizowane nie tylko przez prawo do urlopu, ale także prawo co zapewnienia określonych przerw w pracy, w tym przerwy w czasie pracy, dodatkowych przerw dla szczególnych grup pracowników lub też przerw pomiędzy wykonywaniem pracy w kolejnych dniach tygodnia. Na prawa pracownika składają się także w szczególności prawo do bezpiecznej pracy, prawa bytowe i socjalne oraz prawo do podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Sposoby rozwiązywania sporów z pracodawcą
Badając zagadnienie sposobu rozwiązywania sporów z pracodawcą należy wskazać, że Kodeks pracy przewiduje w tym zakresie dwie drogi. Po pierwsze ustawodawca przewidział możliwość rozwiązania sporu w ramach postępowania pojednawczego. Postępowanie to jest prowadzone przed komisjami pojednawczymi. Procedura wszczynana jest na wniosek pracownika zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu. Co ciekawe, złożenie takiego wniosku przerywa bieg terminów warunkujących skuteczne wystąpienie z określoną sprawą do sądu pracy (vide: art. 264 k.p.). Należy jednak wskazać, że choć ustawodawca stosunkowo dokładnie reguluje zagadnienie postepowania pojednawczego, to jest to regulacja martwa, z której korzysta się bardzo rzadko. Drugim z postępowań pozwalających na rozwiązanie sporu z pracodawcą jest procedura przed sądem pracy. Do cech szczególnych tego postępowania należy zaliczać choćby występujące w określonych przypadkach krótkie terminy na wszczęcie postępowania (nie będące terminami przedawniania). Przykładowo odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę wnosi się do sądu pracy w ciągu 21 dni od dnia doręczenia pisma wypowiadającego umowę o pracę. Postępowanie to jest także specyficzne pod kątem dokonywania pouczeń pracownika. Jeżeli zaś chodzi o samo stadium dowodowe, to należy zauważyć, że nie różni się ono zbytnio od typowego procesu cywilnego. Przykładowo, choć pojawiają się sytuacje odwrócenia ciężaru dowodu, to zasadniczo to podmiot, który powołuje się na daną okoliczność, powinien ją we właściwy sposób wykazać.
Wykład V – „Prawa pracownika. Sposoby rozstrzygania sporów z pracodawcą” z dnia 14.03.2023 r.
Nocny Kurs Prawa, II edycja
Prowadzący: radca prawny Katarzyna Sobańska-Laskowska, radca prawny Łukasz Laskowski
Moderator: dr Marcin Rudnicki, radca prawny
Projekt „Nocny kurs prawa” jest realizowany przez Wyższą Szkołę Prawa z siedzibą we Wrocławiu i dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna odpowiedzialność nauki”.
