Czy polska Konstytucja potrzebna jest cudzoziemcom?

Tekst autorstwa Katarzyny Sobańskiej-Laskowskiej, pełniącej rolę Pełnomocnika Terenowego RPO we Wrocławiu, Wykładowczyni Wyższej Szkoły Prawa. Artykuł ukazał się w Biuletynie pokonferencyjnym ForUM de Jure.

Art. 37 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że “kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji*”. Ewentualne wyjątki odnoszące się do cudzoziemców określa ustawa. Oznacza to, że co do zasady wszystkie prawa i wolności, które są określone w rozdziale II Konstytucji, przysługują również cudzoziemcom. 

Przytoczony przepis wydaje się dość jasny, a jednak w praktyce rodzi wiele wątpliwości. Powstaje zatem pytanie, w jaki sposób można rozwiać te obawy? Niewątpliwie jedyną drogą do pogłębiania wiedzy o obowiązującym stanie prawnym jest edukacja prawna.

 Z moich doświadczeń jako radczyni prawnej, która bierze udział w akcji edukacyjnej dla młodzieży szkolnej organizowanej przez Krajową Izbę Radców Prawnych pod nazwą Akademia Wiedzy o Prawie, wynika, że w społeczeństwie, niezależnie od obywatelstwa, pochodzenia czy wykształcenia jego członków, stan świadomości prawnej jest na niskim poziomie. Należy przy tym podkreślić, że w dużej mierze takiej sytuacji sprzyja niewysoki wartość legislacji i bardzo skomplikowany stan prawny. Wystarczy spojrzeć na ustawy podatkowe, w których spotykamy wielostopniowe odwołania do kolejnych artykułów. Powoduje to ogromne komplikacje w prawidłowym odtwarzaniu norm prawnych, czyli mówiąc prościej – w ustalaniu, jak podatnik powinien się zachować, aby prawidłowo rozliczyć swoje zobowiązania. 

Edukacja prawna drogą do ułatwienia pobytu migrantów

Niewątpliwie edukacja prawna przyczynia się do poszerzenia wiadomości niezbędnych w życiu codziennym, np. tego, jak domagać się przyspieszenia przedłużających się postępowań administracyjnych, jak odwołać się od niekorzystnej decyzji administracyjnej, jak chronić swoje prawa pracownicze w przypadku bezzasadnego zwolnienia z pracy, czy też w jaki sposób uzyskać od pracodawcy zaległe wynagrodzenie lub odzyskać dług od nieuczciwego znajomego. Podstawowa wiedza prawna ułatwia również zrozumienie jak ważna jest rola profesjonalnego prawnika w ochronie praw własnych.

 Mówiąc o prawie konstytucyjnym i edukacji prawnej, należy się zastanowić, kto powinien być za nią odpowiedzialny. Czy wiedza na temat danego państwa i podstawowa wiedza prawna powinna pochodzić z rodzimej ojczyzny cudzoziemca, czy też od kraju przyjmującego? Wydaje się, że państwo wysyłające nie ma większego interesu w tym, aby przekazywać takie informacje swoim mieszkańcom. Mając na względzie ochronę obywateli za granicą, warto jednak przekazać podstawową wiedzę na temat państwa, do którego ktoś wyjeżdża, chociażby w celach turystycznych. Dobrą praktyką są informacje dla podróżujących publikowane na stronach rządowych. Znajdziemy tam materiały na temat zasad wjazdu i pobytu, pomocy medycznej, informacje dla kierowców, informacje celne i inne przydatne, podstawowe wiadomości.

Edukacja prawna nieodłącznym elementem integracji każdego cudzoziemca

Jeśli zaś chodzi o edukację na temat obcego systemu prawnego umożliwiającą codzienne funkcjonowanie w danym społeczeństwie, w mojej ocenie, powinna być ona zapewniana przez państwo przyjmujące. Należy zadać pytanie, czy edukacja taka powinna być obowiązkowa? Czy powinna być nieodłącznym elementem integracji każdego obcokrajowca?   

Odpowiedź brzmi: niekoniecznie. W demokratycznym państwie prawnym zapewnia się wolność każdemu człowiekowi. Nie można więc zmuszać nikogo do edukacji, za wyjątkiem dzieci do 18 roku życia, ponieważ zgodnie z Art. 70 ust. 1 Konstytucji RP nauka do tego wieku jest obowiązkowa. W przypadku edukacji dorosłych najdogodniejsze są wszelkie formy nauczania niezinstytucjonalizowanego, tj. szkolenia i kursy o różnorodnej tematyce i różnym poziomie szczegółowości.

W gruncie rzeczy nie każdy cudzoziemiec potrzebuje pełnego kursu wiedzy o prawie polskim. Osoby przyjeżdżające do pracy sezonowej nie potrzebują informacji z zakresu prawa administracyjnego, prawa rodzinnego czy też o systemie konstytucyjnym danego państwa. W takich przypadkach wystarczy podstawowa wiedza na temat instytucji, które mogą udzielić wsparcia w konkretnych sytuacjach (PIP, Policja, Straż Graniczna, RPO), ewentualnie poinformować o konieczności skorzystania z usług zawodowego pełnomocnika (radcy prawnego lub adwokata).

Rola organizacji społecznych w edukacji prawnej  

Ogromną rolę w szerzeniu edukacji prawnej pełnią organizacje społeczne. Działają one tam, gdzie edukacja szkolna, państwo i władza nie potrafią dotrzeć. Stowarzyszenia, instytucje i fundacje znają środowisko, potrzeby, problemy i bolączki dnia codziennego obcokrajowców. Niewątpliwie łatwiej im jest reagować na potrzeby z zakresu edukacji, czy też docierać z ofertą szkoleń i kursów. 

 Doskonałym przykładem takich działań jest codzienna aktywność edukacyjna i szkoleniowa Instytutu Praw Migrantów powołanego przy Fundacji Ukraina, a także realizacja „Domowego Kursu Konstytucji” we współpracy z Okręgową Izbą Radców Prawnych i Wyższą Szkołą Prawa we Wrocławiu. Kurs przyjął formę komentarzy do wybranych artykułów polskiej Konstytucji, napisanych w przystępny sposób, bez użycia skomplikowanego języka prawnego. 

Działalność organizacji pozarządowych jest podstawowym elementem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Aby podmioty te mogły kontynuować i rozwijać swoją aktywność prospołeczną, niezbędne jest wsparcie zewnętrzne ze strony państwa i samorządu terytorialnego. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się być stała współpraca NGOsów z tymi gminami, w których osiedlają się migranci z zamiarem dłuższego pobytu łączącego się z zamieszkaniem, pracą, wychowaniem i edukacją ich dzieci. 

Aby cudzoziemcy po uzyskaniu obywatelstwa nie mieli poczucia bycia „gorszym obywatelem” niezbędna jest dobrze zaplanowana integracja. Integracja jest procesem dwustronnym, zakładającym dobrowolny udział zarówno migrantów, jak i społeczeństwa i władz państwa przyjmującego. Pełna integracja następuje wtedy, kiedy imigranci otrzymują właściwe te same prawa, co obywatele danego państwa.

Godne przyjęcie dla migrantów 

Obecnie większość polskiego społeczeństwa uważa obecność imigrantów w Polsce za naturalną i korzystną. Polacy chcą, by obcokrajowcy pozostali w naszych miastach i kraju oraz by mieli możliwość uzyskiwania polskiego obywatelstwa. Coraz więcej osób zauważa bowiem ogromne korzyści z obecności cudzoziemców w Polsce, chociażby z uwagi na kwestię rozwoju ekonomicznego państwa i wsparcia na rynku pracy. W celu zachęcenia imigrantów do osiedlania się w Polsce na stałe i uzyskiwania polskiego obywatelstwa niezbędne jest zatem zapewnienie mądrej integracji. Może się to odbyć wyłącznie poprzez godne przyjęcie, włączenie do tkanki miejskiej, społeczności lokalnej i społeczeństwa polskiego, z poszanowaniem prawa do zachowania własnej tożsamości narodowej, języka ojczystego, tradycji, w myśl art. 35 Konstytucji RP.

 Godne przyjęcie, to między innymi zapewnienie sprawności postępowań legalizacyjnych. Bez gwarancji szybkiego procesu legalizacji pobytu nie sposób bowiem mówić o rozpoczęciu integracji. Godne przyjęcie to również stworzenie systemu włączającego, który będzie sprzyjał zatrudnianiu migrantów i zapewniał wyrównanie szans na rynku zawodowym poprzez likwidację bariery językowej i edukacyjnej. 

I wreszcie, godne przyjęcie to również zapewnienie poczucia bezpieczeństwa osobistego poprzez przeciwdziałanie tzw. przestępstwom z nienawiści, czyli takim naruszeniom prawa, które są motywowane między innymi uprzedzeniami na tle narodowościowym czy rasowym. 

Wszystkie te kwestie powinny być częścią ogólnopolskiej polityki migracyjnej oraz zostać uszczegółowione w politykach lokalnych na wszystkich poziomach samorządu terytorialnego.

*Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483), art. 37.