Przebieg postępowania przygotowawczego

Poza sytuacjami, gdy postępowanie przygotowawcze wszczynane jest w oparciu o własną wiedzę organów ścigania z urzędu, zasadniczym wstępem do procedury jest zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa. Jest to czynności podejmowana ustnie lub pisemnie, w ramach której organy ścigania informowane są o zaistniałym zdarzeniu, wobec którego istnieje możliwość kwalifikacji jako czynu przestępnego. Co istotne, złożenie zawiadomienia usankcjonowane jest w większości przypadków jedynie moralnością osoby posiadającej wiedzę o możliwym przestępstwie. Tylko w przypadku niektórych czynów, szczególnie tych cięższych gatunkowo, ustawodawca przewidział prawny obowiązek denuncjacji (art. 240 k.k.). Warto przy tym zauważyć, że o ile zawiadomienie możemy złożyć w jakiejkolwiek jednostce prokuratury lub Policji, o tyle przestrzegając właściwości zyskamy na czasie w kwestii przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Dodatkowo postępowanie to zostanie podjęte jeszcze szybciej, gdy zawiadomienie złożymy ustnie do protokołu – zamiast w formie pisemnej doręczonym na pomocą operatora publicznego.

Bezpośrednio po złożeniu zawiadomieniu dochodzi do ustalenia kręgu podmiotowego postępowania. Szczególnie istotne jest określenie osób pokrzywdzonych (jeżeli takie występują), gdyż osoby te powinny być uprawnione do uczestniczenia w czynnościach procedury przygotowawczej. Co równie istotne w kontekście rozważań dotyczących wszczęcia postępowania i specyficznej kategorii przestępstw ściąganych z oskarżenia prywatnego, to okoliczność, że o ile przestępstwach publicznoskargowych działania prokuratury następują z urzędu, o tyle w przestępstwach prywatnoskargowych prokurator może objąć dany czyn ściganiem, jeżeli jest to zgodne z interesem społecznym. Z kolei kwestią istotną w trzeciej kategorii przestępstw, to jest w przestępstwach ściąganych na wniosek, konieczne jest złożenie przed właściwym organem postępowania przygotowawczego wniosku o ściganie.

Czynności sprawdzające

Po złożeniu zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa dochodzi do czynności sprawdzających. W ramach nich można podejmować działania niezbędne do wstępnego wyjaśnienia sprawy, z wyjątkiem zasadniczo tych, które wymagają sporządzenia protokołu. Gdy czynności sprawdzające doprowadzą do wniosku, iż do czynu przestępnego faktycznie mogło dojść, dochodzi do wszczęcia postępowania przygotowawczego. Z kolei, gdy czynności te spowodują osiągnięcie odmiennej konkluzji, wydane zostaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.

Samo postępowanie przygotowawcze, w zależności od tego, z jakim rodzajem przestępstwa mamy do czynienia, przybiera formę dochodzenia albo śledztwa. Z podmiotowego punktu widzenia, w tym pierwszym czynności podejmuje zasadniczo Policja pod nadzorem prokuratora. Dochodzenie powinno zamknąć się w terminie dwóch miesięcy. Niemniej w uzasadnionych przypadkach możliwe jest przedłużenie czasu dochodzenia do trzech miesięcy a następnie na dalszy czas oznaczony. Z kolei czynności śledztwa (prowadzonego w przypadku „przestępstwach większego kalibru” lub popełnionych przez szczególne kategorie osób) podejmowane są w szerszym zakresie przez samego prokuratora, który może jednak korzystać ze wsparcia Policji – powierzając jej choćby w części przeprowadzenie czynności postępowania. Z uwagi na z założenia bardziej skomplikowany charakter tej formy postępowania, w jej przypadku terminem podstawowym są trzy miesiące. Ten okres w uzasadnionych przypadkach może zostać przedłużony do roku, a następnie na dalszy czas oznaczony.

Rola prokuratora

Postępowaniem dowodowym w procedurze przygotowawczej kieruje prokurator. Niemniej pełnomocnicy w toku postępowania przygotowawczego mogą zgłaszać wnioski dowodowe. Problem w tym zakresie polega jednak na tym, że mają oni dostęp do akt sprawy i do całego postępowania tylko w takim zakresie, w jakim pozwoli na to prokurator, kierując się dobrem procedury i ograniczając dostęp wyłącznie do dokumentacji dotyczącej osoby, na rzecz której dany pełnomocnik działa. Ze strony prokuratora pomoc „z zewnątrz” może okazać się bardzo istotna. Sam prokurator może bowiem nie wiedzieć o pewnych okolicznościach, o których wiedzę posiadają inne osoby w procedurę zaangażowane. Jednocześnie błędne jest sformułowanie, że prokuratorzy przyjmują tylko te wnioski, które mogą pomóc w wywiedzeniu aktu oskarżania. Zasadniczym celem postępowania przygotowawczego jest bowiem osiągnięcie prawdy obiektywnej a nie prawdy procesowej, gdyż ta druga na etapie sądowym się nie obroni. Z drugiej jednak strony należy mieć na uwadze, że składanie kolejnych wniosków dowodowych nie może służyć wyłącznie przedłużeniu postępowania. Takowe wnioski nie zostaną uwzględnione. Podobnie nieuwzględnione mogą zostać wnioski złożone po terminie, który został zakreślony przez prokuratora na ich wniesienie.

W kwestii już wstępnie omówionego dostępu do akt sprawy należy dodatkowo wskazać, że odrębne zasady obowiązują w przypadku stosowania tymczasowego aresztowania. W takiej sytuacji, na wniosek obrońcy albo podejrzanego, prokurator ma obowiązek okazać akta jeszcze przed posiedzeniem w przedmiocie zastosowania środka izolacyjnego. Obowiązek ten obejmuje jednak wyłącznie tą cześć akt, która stanowi podstawę dla tymczasowego aresztowania. Ze strony podejrzanego jest do regulacja korzystna, chociaż problematyczna z uwagi na to, że sam dostęp do akt nierzadko następuje dopiero w kilka godzin przed posiedzeniem.

Wszczęte na skutek zawiadomienia lub z urzędu postepowanie przygotowawcze zasadniczo może zostać zakończone albo na wspomnianym już etapie początkowym, gdy prokurator wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania, albo już po przeprowadzeniu określonych czynności. W tym drugim przypadku prokurator, który uzna, że nie ma przesłanek pociągnięcia do odpowiedzialności danej osoby, wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. W przypadku zaś, gdy można przypisać przesłanki odpowiedzialności konkretnej osobie prokurator składa do sądu akt oskarżenia. Zaznaczyć przy tym należy, że prokuratorski akt oskarżenia nie jest jedynym z możliwych, gdyż w określonych przypadkach zasadne/dopuszczalne może okazać się wywiedzenie subsydiarnego aktu oskarżenia (zob. art. 55 k.p.k.) albo prywatnego aktu oskarżenia (zob. art. 59 i n. k.p.k.).

 

Wykład IX – „Przebieg postępowania przygotowawczego” z dnia 07.09.2022 r.
Nocny Kurs Prawa, I edycja
Prowadzący: Ewelina Świętalska, prokurator; dr Magdalena Kornak, adwokat
Moderator: dr Marcin Rudnicki, radca prawny

 

Projekt „Nocny kurs prawa” jest realizowany przez Wyższą Szkołę Prawa z siedzibą we Wrocławiu i dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna odpowiedzialność nauki”.