Prawo autorskie, czyli kiedy możemy wykorzystać czyjś utwór

XXI wiek to czas społeczeństwa informacyjnego i nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Jak podaje Główny Urząd Statystyczny średnia użytkowania internetu w 2020 r. w Polsce to ponad 6 godzin i 40 minut dziennie! Spędzając tyle czasu w sieci korzystamy z mnóstwa filmów, zdjęć czy utworów muzycznych, ale czy na pewno robimy to legalnie? Czy może nieświadomie łamiemy prawo i narażamy się na nieprzyjemne konsekwencje?

Czym jest prawo autorskie i czego dotyczy?

Prawo autorskie to część prawa własności intelektualnej zawierająca przepisy wydane z myślą o ochronie interesów twórców. Dotyczy stosunków prawnych związanych z tworzeniem i korzystaniem z utworów oraz ich ochroną.

Własność intelektualna to nazwa ogólna obejmująca różne wytwory o charakterze artystycznym lub przemysłowym; dzieli się na własność przemysłową oraz własność literacką i artystyczną.

Własność Przemysłowa to:

wynalazki,
wzory przemysłowe,
wzory użytkowe,
topografii układów scalonych,
znaki towarowe,
oznaczenie geograficzne,
odmiany roślin.

Własności Literacka i artystyczna to:

utwory – wytwórczy/wytwór działalności twórczej o charakterze oryginalnym na przykład: utwór muzyczny lub literacki, choreografia, fotografia, opera,
artystyczne wykonanie utworów.

W szerszym znaczeniu prawo autorskie obejmuje także uregulowania dotyczące tzw. praw pokrewnych (przyznanych m.in. artystom wykonawcom, nadawcom radiowym i telewizyjnym). Z kolei prawa pokrewne to rodzaj praw własności intelektualnej, podobnych do praw autorskich. W polskim prawie reguluje je ustawa z 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Prawo autorskie obejmuje ogół uprawnień majątkowych i osobistych twórcy do stworzonego przezeń dzieła. Naruszenie go pociąga za sobą odpowiedzialność cywilną i karną.

W Polsce od 4 lutego 1994 r. obowiązuje Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych – uchwalona przez Sejm RP. Reguluje ona kwestie prawne związane z prawami autorskimi i prawami pokrewnymi.

Według tej ustawy “ Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”.

Autor utworu, a jego właściciel

Twórca to osoba, której nazwisko lub pseudonim uwidoczniono na egzemplarzach utworu, lub której autorstwo w jakikolwiek sposób podano do publicznej wiadomości. Twórcą nie może być zwierzę, choć można kupić obrazy namalowane przez szympansy. Zdarzają się też „wokaliści” wśród zwierząt. Nagrania takich dźwięków nie są jednak przedmiotem prawa autorskiego, ponieważ nie tworzy ich człowiek.

Należy pamiętać, że twórca ma wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Oznacza to, że tylko autor ma prawo do swojego dzieła, może zbyć prawa majątkowe oraz ma prawo do zapłaty za to, że ktoś korzysta z jego twórczości.

Ochrona utworów, nie wymaga żadnych czynności prawnych ani zastrzeżeń. Ustawa wprowadza jednak jeden (istotny) wyjątek dotyczący praw autorskich i ich twórcy. Tym wyjątkiem jest utwór pracowniczy, czyli taki, który został stworzony przez pracownika w ramach stosunku pracy. Skąd więc mamy wiedzieć, czy dane dzieło należy prawnie do pracownika (który jest autorem dzieła) czy do pracodawcy (ponieważ dzieło zostało stworzone w ramach pracy)?

W przypadku utworów pracowniczych prawo autorskie jest zależne od umowy pomiędzy pracownikiem a pracodawcą. Jeśli z umowy nie wynika inaczej, to własność intelektualna pracownika i wszelkie jego osiągnięcia na rzecz pracodawcy przechodzą jako własność osoby zatrudniającej.

Co natomiast w przypadku, gdy dzieło zostało stworzone przez wielu twórców? Doskonałym przykład jest encyklopedia, w której różne osoby opracowywały poszczególne terminy. Trudno byłoby wyodrębnić poszczególne części i wskazywać oddzielnie ich autorów, prawda? W takiej sytuacji mamy do czynienia z utworem zbiorowym, gdzie podmiotem pierwotnie uprawnionym jest producent lub wydawca.

Jeżeli mamy do czynienia z współtwórcami, przysługują im wspólne prawa. Do wykorzystania utworów w całości potrzebna jest zgoda wszystkich osób, a każdy współautor może wnieść roszczenia. Ponadto uzyskane świadczenia przysługują wszystkim zaangażowanym, stosownie do wielkości udziałów.

Co może twórca dzieła?

Czy tworząc remiks jakiejś piosenki możesz udostępnić go bez podania oryginalnego źródła? Czy jeśli twój znajomy napisał świetny wiersz, który znalazłeś w jego prywatnym notatniku, to czy możesz bez jego zgody opublikować go na stronie internetowej, jeśli podpiszesz go jego nazwiskiem? Aby poznać odpowiedzi na te pytania, należy wiedzieć jakie przywileje ma twórca i co może zrobić ze swoim dziełem.

Prawa autorskie twórcy dzielą się na osobiste oraz majątkowe.

Prawa osobiste twórcy dotyczą jego relacji z utworem, nigdy nie wygasają (niezależnie jak dawno autor stworzył dzieło) i nie mogą zostać zbyte (przeniesione na kogoś innego). Przykładowo: jeśli kupimy czyjeś malowidło, to nie możemy podpisać go naszym nazwiskiem i ogłaszać się autorem tego dzieła, ponieważ niezależnie od czasu i miejsca – zmienić się może tylko właściciel obrazu, a nie artysta.

Natomiast prawa majątkowe chronią interesy ekonomiczne twórcy, a prościej mówiąc – jego majątek. Prawa te są :

dziedziczne (po śmierci autora prawa majątkowe do dzieła przechodzą na jego spadkobierców)
ograniczone w czasie (wygasają po upływie 70 lat po śmierci twórcy, lub ostatniego współtwórcy, a jeżeli autor jest nieznany to te 70 lat liczone jest od daty rozpowszechnienia dzieła)
zbywalne (można je przenieść na inny podmiot za pomocą umowy prawnej)
bezwzględne (obowiązują każdego, wszyscy muszą respektować te prawa twórcy, bez względu na wiek czy obywatelstwo – chcąc korzystać z utworu, musimy wypłacić autorowi określone wynagrodzenie)

Autorskie prawa osobiste to:

Prawo do autorstwa utworu dotyczy emocjonalnej więzi twórcy z jego twórczością (w sytuacji przywłaszczenia autorstwa utworu, braku informacji o wykorzystaniu fragmentu czyjegoś dzieła, lub podania fałszywego autora, następuje zniszczenie tej więzi).
Prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, lub udostępnianie anonimowe.
Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz do jego rzetelnego wykorzystania – wprowadzenie zmian, które zmieniają sens dzieła, zniekształcają treść lub obniżają jego wartość, jest naruszeniem praw autora, ponieważ twórca ma prawo do decydowania o kształcie/treści swojego dzieła.
Zgoda blankietowa – podpisanie przez autora umowy, w której jest zapis “wyrażam zgodę na wszystkie zmiany w moim utworze“.
Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności – twórca decyduje o czasie, sposobie i okolicznościach pierwszego udostępnienia dzieła, ponieważ tylko on wie kiedy jego praca ma taką formę, żeby pokazać ją odbiorcom.
Prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu – uprawnienie, dzięki któremu autor może kontrolować sposób korzystania z jego dzieła przez osoby trzecie (plany, modele, wzory, które mają być wykorzystywane przez kogoś innego, a dzięki temu uzyskają konkretną postać, np.: projekty architektoniczne, układy choreograficzne, scenariusz filmowy itd.)
Prawo do autoryzacji, korekcji wydawniczej jest związane z prawem o nienaruszalności utworu; gwarantuje autorowi odstąpienie od umowy ze względu na istotne interesy twórcze, bez wypłacania kar umowy

Autorskie prawa majątkowe to:

Uprawnienie do korzystania z utworu – twórca decyduje kto i w jaki sposób może korzystać z dzieła.

Korzystanie z utworu daje możliwość zapoznania się z nim poprzez utrwalanie i zwielokrotnianie lub rozpowszechnienie go.

Uprawnienie do rozporządzania utworem – dysponent praw majątkowych ma prawo decydowania komu przekazuje prawo do korzystania z dzieła . Dysponent rozporządza utworami na mocy umowy przenoszącej prawa majątkowe lub umowy licencyjnej.
Prawo do wynagrodzenia – osoby, które chcą korzystać z czyjejś twórczości, mają obowiązek wypłaty wynagrodzenia autorowi/dysponentowi praw majątkowych.

Dodatkowo w ustawie określone są inne zyski dysponenta praw majątkowych do utworu, takie, jak Droit de suite czy opłaty renumeracyjne, które są niezbywalne.

Kiedy możemy korzystać z czyjegoś utworu?

Jeśli przed każdym wypożyczeniem książki z biblioteki, czytelnik musiałby prosić autora o zgodę na jej przeczytanie, lub przed każdym obejrzeniem filmu, trzeba by zadzwonić do wytwórni filmowej i poprosić o zgodę na obejrzenie – byłoby to co najmniej nieracjonalne, a przede wszystkim prawie niemożliwe do zorganizowania (zważywszy na to, że na świecie żyje około 7,9 miliarda ludzi). Dlatego istnieją instytucje prawa autorskiego, które ułatwiają dostęp do czyjejś twórczości, bez każdorazowej akceptacji twórcy.

Jedną z takich instytucji polskiego prawa autorskiego jest dozwolony użytek chronionych utworów, czyli ważny cel społeczny, użytek w dobrej wierze, bez korzyści majątkowych dla twórcy. Wszelkie zakazy autorów (czy wydawców) są nieskuteczne, jeżeli pojawią się okoliczności umożliwiające dozwolony użytek chronionych utworów.

Dozwolony użytek prywatny pozwala na nieodpłatne korzystanie z pojedynczych egzemplarzy dzieł przez osoby pozostające w związku osobistym. Dzięki temu np. osoby mieszkające ze sobą w jednym domu mogą czytać jeden egzemplarz zakupionej książki, nie płacąc oddzielnie za jej użytkowanie.

Wyjątkiem w dozwolonym użytku prywatnym są programy komputerowe, utwory architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne, oraz elektroniczne bazy danych (chyba, że korzystamy do celów użytkowych).

Dozwolony użytek publiczny pozwala natomiast na korzystanie z chronionych utworów ze względu na kulturalne i edukacyjne potrzeby społeczeństwa. Dzięki temu możliwe jest np. ukazywanie filmów czy zdjęć w celach naukowych, dydaktycznych i bibliotecznych. Dozwolony użytek publiczny umożliwia również publiczne odtwarzanie programów radiowych lub telewizyjnych oraz cytowanie czyjegoś dzieła.

Jednakże nie wszystkie sposoby bezpłatnego korzystania z utworów są zgodne z prawem. Często dochodzi do niewłaściwego udostępniania, kopiowania czy przywłaszczania czyjejś twórczości. Takie sytuacje są określane mianem plagiatu.

Plagiat to pojęcie z zakresu prawa autorskiego. Następuje, gdy ktoś kopiuje cudzy utwór (lub jego część) oraz przypisuje sobie prawo do autorstwa, poprzez ukrycie pochodzenia splagiatowanego dzieła.

można wyróżnić:

plagiat jawny – dokładnie skopiowany utwór
plagiat ukryty – występują próby ukrycia fragmentu utworu. (p. jawny i p. ukryty odnoszą się do sposobu włączenia czyjegoś utworu do własnego utworu)
plagiat częściowy – przywłaszczenie fragmentu utworu
plagiat całkowity – przywłaszczenie całego utworu
autoplagiat – ukryte powielanie własnego utworu
plagiat odwrócony – przypisywanie autorstwa utworu innej osobie

Naruszenie autorskich praw majątkowych następuje, gdy ktoś bezprawnie korzysta z utworu i czerpie z tego korzyści majątkowe. W takim przypadku osoba, która dopuściła się plagiatu ponosi odpowiedzialność naukową (utrata tytułu naukowego) lub/oraz odpowiedzialność karną (kara grzywny, ograniczenie wolności lub pozbawienia wolności do lat trzech).

“Ignorantia iuris nocet” To warto wiedzieć!

Jak głosi łacińska maksyma: “Ignorantia iuris nocet”, czyli “nieznajomość prawa szkodzi”. Oznacza to po prostu, że warto znać obowiązujące prawo, ponieważ nieznajomość przepisów nie zwalnia z ich przestrzegania. Ktoś, kto nie wie, że nie wolno kraść cudzej własności, będzie sądzony za kradzież tak samo jak osoba, która zna tę zasadę. To samo dotyczy prawa autorskiego. Jeśli ktoś nieświadomie dopuści się plagiatu- poniesie taką samą karę, jakby zrobił to świadomie. Dlatego tak istotna jest wiedza na ten temat.

W obecnych czasach internetu i szybkiej wymiany danych – należy być szczególnie ostrożnym. Oglądając filmy, słuchając muzyki i przesyłając udostępnione zdjęcie musimy wiedzieć, czy możemy to zrobić legalnie. Funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym i spędzanie wielu godzin w sieci wymaga więc dobrej znajomości tematyki prawa autorskiego i wszystkiego, co się z tym wiąże.